Ο Τακτικός Καθηγητής Φαρμακογονιδιωματικής και Φαρμακευτικής Βιοτεχνολογίας και επικεφαλής του Εργαστηρίου Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών και από το 2010 τακτικό μέλος και εκπρόσωπος της Ελλάδας στην ομάδα εμπειρογνωμόνων φαρμακογονιδιωματικής της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Φαρμάκων (European Medicines Agency, EMA) στο Άμστερνταμ, Δρ Γεώργιος Πατρινός, μάς απαντά.

- Είστε μέλος στην ομάδα Γονιδιωματικής του διεθνούς επιστημονικού περιοδικού ΕbioMedicine. Φθάνει σε εσάς προς αξιολόγηση η δουλειά των ερευνητών από όλα τα μέρη;

Θεωρώ πως ναι, όπως και σε άλλους συναδέλφους που έχουν την τιμή να υπηρετούν από τη θέση αυτή τέτοιου υψηλού κύρους επιστημονικά περιοδικά.

- Από τη θέση κάποιου που έχει την τελευταία ενημέρωση, ποιες πρόσφατες ειδήσεις αξιολογείτε ως πιο σημαντικές για το μέλλον μας (όχι μόνο για Covid-19);

Θα έλεγα την προσπάθεια γενετικής παρέμβασης με την μεθοδολογία CRISPR-Cas9 για την θεραπεία γενετικών νόσων. Στη χώρα μας, πρώτη προτεραιότητα αποτελεί η Μεσογειακή Αναιμία.

- Μια που επιτυχώς έχετε ολοκληρώσει σπουδές σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία, ποια κατά τη γνώμη σας θα έπρεπε να φιλοσοφία της Εκπαίδευσης στον 21ο αιώνα; Ρωτάμε διότι αυτή η κρίση ενδέχεται να αλλάξει τις προτεραιότητές μας σε πολλά, ανάμεσα στα οποία είναι και οι σπουδές, που πλέον εξ αποστάσεως να οργανώνουν οι φοιτητές.

Η Φαρμακογονιδιωματική είναι από τους αμιγώς διεπιστημονικούς κλάδους. Αυτό που συχνά λέμε σε ομιλίες μας στο εξωτερικό, είναι πως "αν η Ιατρική παρομοιαστεί με έναν αρχαιοελληνικό ναό, τότε η βάση είναι η Γονιδιωματική Έρευνα, η οροφή με τα αγάλματα είναι η Κλινική εφαρμογή της και οι απαραίτητες κολόνες που στηρίζουν το οικοδόμημα και του καθορίζουν το ύψος, είναι τα 3 στάδια που αποτελούν τη διεπιστημονικότητα της Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας, δηλαδή η έρευνα στο εργαστήριο (βασική έρευνα και κλινική εφαρμογή, wet lab approach), η έρευνα στον υπολογιστή (μεταφραστικά εργαλεία και γονιδιωματικές βάσεις δεδομένων, dry lab approach) και η έρευνα σε επίπεδο δημόσιας υγείας (οικονομική αξιολόγηση γενετικών παρεμβάσεων, ηθική στη Γονιδιωματική, ενημέρωση του κοινού και εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας σε θέματα Εξατομικευμένης Ιατρικής, public health genomics approach). Τα παραπάνω καθορίζουν τη επιτάχυνση της ενσωμάτωσης της Εξατομικευμένης Ιατρικής στην κλινική πράξη.

Συνεπώς, αυτό που πλέον έχει μεγάλη αξία, είναι να βρεις ένα αντικείμενο το οποίο να σε παθιάζει αληθινά. Διότι μόνο έτσι, θα μπορέσεις να το υπηρετήσεις καλά και να φθάσεις μακριά, αν και όπου τελικά η λεωφόρος της διεπιστημονικότητας σε οδηγήσει. Και αυτό, διότι αν είσαι πραγματικά παθιασμένος με το αντικείμενό σου, τότε θα μπορέσεις να είσαι αποτελεσματικός είτε βρίσκεσαι στο Harvard, είτε σε μια σχολή ενός περιφερειακού Πανεπιστημίου, όπως αυτό στην Πάτρα.

Θα μιλήσω με το προσωπικό μου παράδειγμα: Μέχρι το 2009 ήμουν στην Ολλανδία. Αλλά ένιωθα ότι ήθελα να επιστρέψω. Ήθελα να συνεχίσω την Επιστήμη μου εδώ όπου υπήρχε μεγαλύτερη ανάγκη. Επέστρεψα αποδεχόμενος μια θέση κατώτερης ακαδημαϊκής βαθμίδας (αυτής του Επίκουρου Καθηγητή). Αποδείχθηκε ευλογία! Η επιλογή μου αυτή με βοήθησε, μαζί με τους στενούς μου τότε συνεργάτες, να φτιάξουμε μια ερευνητική ομάδα, με την οποία κατορθώσαμε να βγάλουμε "το κεφάλι μας από την τρύπα". Φανταστείτε ότι μέσα σε 8 μήνες καταφέραμε να κάνουμε 2 δημοσιεύσεις στο Nature Genetics (9/10 και 4/11)! Και τελικά, μαζί πάντα με τους κατά καιρούς συναδέλφους που είχα την τύχη να συνεργαστώ, να δημιουργήσουμε μια "νησίδα Αριστείας" σε ένα περιφερειακό Πανεπιστήμιο της χώρας. Απόφοιτοι και παλαιοί συνεργάτες του Εργαστηρίου μας συνεχίζουν τις σπουδές τους σε κορυφαία πανεπιστήμια του εξωτερικού (LSE, UCL, Kings College, Barts Queen Mary, Harvard, Max Plank και τόσα άλλα), όπου λειτουργούν ως οι καλύτεροι πρεσβευτές, του Εργαστηρίου αλλά και της χώρας μας, ενώ κάποιοι από αυτούς υπηρετούν τώρα την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα ως καθηγητές σε ελληνικά πανεπιστήμια. Η Ελλάδα μπορεί να είναι μικρή, αλλά έχει τεράστια προοπτική. Impossible is nothing, keep dreaming big.

Σχετικά με την φαρμακογονιδιωματική και την Εξατομικευμένη Ιατρική

Έχετε γράψει:
"Η φαρμακογονιδιωματική όχι μόνο συμβάλλει στην εξεύρεση εκείνων των ασθενών στους οποίους ένα φάρμακο θα είναι οριακά ή και καθόλου επωφελές ή ακόμη και επικίνδυνο αλλά και στον περιορισμό της υπερκατανάλωσης φαρμάκων, μιας και τα φάρμακα δρουν αποτελεσματικά μόνο στο 30-60% των ασθενών".
- Μέχρι και 60% λάθος φαρμακευτική αγωγή;

Η αλήθεια είναι ότι τα φάρμακα, κατά μέσο όρο, είναι αποτελεσματικά σε ένα ποσοστό το οποίο κυμαίνεται μεταξύ 20% και 60%. Και παρότι δυστυχώς τα νούμερα για την Ελλάδα βρίσκονται σε στάδιο συγκέντρωσης, μπορώ να σας παραθέσω το πόσο μεγάλο είναι το πρόβλημα για π.χ. τις Η.Π.Α.: κάθε χρόνο από τις παρενέργειες φαρμάκων νοσηλεύονται 2.200.000 ασθενείς, πεθαίνουν 106.000 άτομα, ενώ η επιβάρυνση για το Δημόσιο σύστημά τους ξεπερνά τα 12 δισ. δολάρια! Αν κατορθώναμε να προσαρμόσουμε τις θεραπευτικές αγωγές χάρη στους γενετικούς βιοδείκτες που προκύπτουν από τις γονιδιωματικές μελέτες, το κέρδος θα ήταν τεράστιο.

- Τι χρειάζεται να γίνει;

Να επιτευχθεί ο διπλός στόχος της γονιδιωματικής: α. Να μειωθούν οι παρενέργειες των φαρμάκων και β. Να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα των φαρμάκων. Και προσέξτε, μειώνοντας τις παρενέργειες δεν αυξάνουμε μόνο την ποιότητα ζωής των ασθενών, αλλά περιορίζουμε και την ιατροφαρμακευτική δαπάνη. Με λίγα λόγια, ωφελούνται οι ασθενείς ενώ παράλληλα ωφελείται και το Κράτος. Για να αλλάξει ο τρόπος συνταγογράφησης θα πρέπει η Φαρμακογονιδιωματική να μπει στην κλινική εφαρμογή. Για να μπορεί ο ιατρός, βλέποντας το πλήρες προφίλ ενός ασθενούς, να αποφασίζει την κατάλληλη αγωγή για τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Για παράδειγμα, “Βρήκα την Χ γενετική αλλαγή στον ασθενή; Τότε αντί για 5mg του τάδε φάρμακου, θα πρέπει να του δώσω μόνο 3mg ή το δείνα φάρμακο”.

- Ποια είναι η διαδικασία;

Πριν εγκριθεί κάποιος νέος βιοδείκτης πρέπει πρώτα να δοθούν τεκμηριωμένες απαντήσεις σε μια σειρά ερωτημάτων. Πρώτα πρέπει να προηγηθούν μελέτες σε 2 στάδια. Το πρώτο θα πρέπει να αποδεικνύει το “πόσο ακριβής και αξιόπιστος είναι;” (“ανάδρομες κλινικές μελέτες” / retrospective clinical studies”.
Το 2ο στάδιο θα πρέπει να επιβεβαιώνει τα αποτελέσματα του 1ου σταδίου (“προοπτικές κλινικές μελέτες” / prospective clinical studies).

Μόλις περάσει με επιτυχία και από τα δύο στάδια, έρχονται και αναλαμβάνουν οι ρυθμιστικές Αρχές (FDA στην Αμερική και EMΑ στην Ευρώπη) να κρίνουν τη χρήση αυτή της γενετικής αλλαγής ως “βιοδείκτη”. Η όλη διαδικασία μπορεί να πάρει από 4 έως και 10 χρόνια.

Παράλληλα, θα πρέπει να οριστεί με ποιον τρόπο θα φθάσει η καινοτόμος αυτή παρέμβαση στον ασθενή. “Θα είναι κάτι που θα πληρώσει από την τσέπη του;”, ή “θα τα έξοδα αυτά θα καλύπτονται”;
Αν είναι να καλύπτονται, θα πρέπει να γίνουν νέες μελέτες, “μελέτες κόστους/αποτελεσματικότητας”. Από το στάδιο αυτό περιμένουμε να δούμε αν: η νέα αυτή τεχνική είναι “cost effective” (δηλαδή “είναι μεν ακριβότερη από τη συμβατική, αλλά βελτιώνει σαφώς τη ζωή του ασθενούς”) ή είναι “cost-saving” (δηλαδή “καταφέρνει και να βελτιώσει τη ζωή του ασθενούς, ενώ μειώνει και το κόστος);
Αν είναι cost effective, κατά πόσο αυξάνει το κόστος; Θα μπορεί να το καλύψει ένα Δημόσιο Σύστημα Υγείας; Διότι μπορεί να είναι εντός των δυνατοτήτων της Μεγάλη Βρετανίας, αλλά να είναι υπέρογκο για ένα σύστημα όπως το ελληνικό. Συνεπώς, “θα μπορεί να οριστεί ως βιοδείκτης για όλες τις περιπτώσεις σε όλες τις χώρες;”.

Αλλά τα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν συνεχίζονται: “Είναι σε θέση οι ιατροί να αξιοποιήσουν αυτό το νέο όπλο”; Ή θα χρειαστούν κάποια “μεταφραστικά εργαλεία βιοπληροφορικής” που να βοηθάνε τους ιατρούς να καταλήγουν στη σωστή χρήση, στη σωστή συνταγογράφηση;
Μόνο όταν δοθούν πειστικές απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα έρχονται αναλαμβάνουν οι ρυθμιστικές Αρχές (FDA στην Αμερική και EMΑ στην Ευρώπη) να κρίνουν τη χρήση αυτή της γενετικής αλλαγής ως “βιοδείκτη”. Αυτή η διαδικασία μπορεί να πάρει από 4 έως και 10 χρόνια. Και είναι επίτηδες τόσο αργή, για να υπάρχουν όλες οι αποδείξεις και να έχουν ελεγχθεί όλες οι παράμετροι ώστε να γνωρίζουμε ότι αποτελεσματικό για ευρεία εφαρμογή.

Μόνο όταν δοθούν απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα μπορεί να φτάσει με επιτυχία στον ασθενή.

Έχετε επίσης γράψει:
"Η ερευνητική του ομάδα έχει σημαντικό ρόλο διεθνώς στην ανάπτυξη γενετικών βάσεων δεδομένων για την καταγραφή της γενετικής ποικιλομορφίας διαφόρων πληθυσμών, ενώ από το 2009 δραστηριοποιείται ενεργά στο ερευνητικό πεδίο της Γονιδιωματικής και Δημόσιας Υγείας για την καταγραφή της απήχησης και της κατανόησης της Γενετικής και εξατομικευμένης ιατρικής".
- Πού βρίσκεται η Ελλάδα σε σχέση με αυτό;

Μπορώ να σας μιλήσω για το εργαστήριό μας, το οποίο είναι το πρώτο θεσμοθετημένο Πανεπιστημιακό εργαστήριο Φαρμακογοδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας στη χώρα: Έχουμε και τις γνώσεις και τα μέσα και τα "όπλα" να καλύψουμε και τα 3 πεδία που απαιτούνται, όπως ανέφερα παραπάνω. Πρώτα είναι το "wet lab", δηλαδή έρευνα για την ανακάλυψη νέων συσχετίσεων γενετικών δεικτών μεταξύ γονιδίων και φαρμάκων. Το λεγόμενο "discovery work". Αλλά κάνουμε επίσης και την κλινική εφαρμογή. Να σας αναφέρω ότι αυτή τη στιγμή "τρέχουμε" τη μεγαλύτερη προοπτική κλινική έρευνα παγκοσμίως σχετικά με τη γενετική καθοδήγηση της συνταγογράφησης ψυχιατρικών φαρμάκων. Για την ώρα έχουμε μελετήσει 1350 ψυχιατρικούς ασθενείς, ως μέρος της ευρύτερης πανευρωπαϊκής έρευνας πάνω σε 7.000 ασθενείς στην οποία διενεργείται έρευνα σε όλες τις ιατρικές ειδικότητες (καρδιολογία, ογκολογία, νευρολογία, μεταμοσχεύσεις κ.ά..

Μετά είναι το "dry lab", δηλαδή η ανάλυση των γενετικών δεδομένων και στοιχείων, τα "υπολογιστικά". Εκεί αναπτύσσουμε γενετικές βάσεις δεδομένων και τα μεταφραστικά εργαλεία που μεταφράζουν τη γενετική πληροφορία στον Ιατρό.

Και τέλος, ασχολούμαστε και με το "public health genomics", την Έρευνα για τη Δημόσια Υγεία, δηλαδή "οικονομικά της Υγείας", "Ηθική", "εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας", και "ενημέρωση του κοινού".

Στην ουσία, λοιπόν, το εργαστήριό μας προσεγγίζει την Φαρμακογονιδιωματική και την Εξατομικευμένη Ιατρική και από τις 3 βασικές κατευθύνσεις διαχειριζόμενοι σημαντική χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκούς πόρους και για τις τρεις κατευθύνσεις μετά από ανταγωνιστικές διαδικασίες που μας επιτρέπουν να φθάνουμε σε δημοσιεύσεις σε κορυφαίες επιστημονικές επιθεωρήσεις, και για τις τρεις κετευθύνσεις. Από πολλές απόψεις, το να λαμβάνεις σημαντικά ποσά για έρευνες από τους Ευρωπαϊκού μηχανισμούς, είναι από τις πιο σημαντικές ηθικές επιβραβεύσεις, ειδικά αν κάποιος λάβει υπόψιν του το πλήθος των αιτήσεων, και ότι στην τελική η έρευνά σου είναι στην σωστή κατεύθυνση και έχει απήχηση.

- Πόσο γρήγορα μπορεί να γίνει αυτό;

Απαιτούνται αργά βήματα. Από την πλευρά μας συνεχίζουμε τη συνολική έρευνα που αποδεικνύει την αποτελεσματικότητα της Φαρμακογονιδιωματικής στην κλινική ιατρική. Θεωρούμε ότι θα έχουμε ολοκληρώσει την παραπάνω κλινική μελέτη σε ψυχιατρικούς ασθενείς στα μέσα του 2021. Και προσέξτε, δε θα έχουμε στοιχεία γενικά, αλλά προερχόμενα από τον πληθυσμό μας. Με τις αποδείξεις στα χέρια μας, θα μπορούμε να πάμε στους αρμόδιους, αυτούς που μπορούν να την ορίσουν ως επίσημη οδηγία. Θα χρειαστεί, δηλαδή, πολιτική βούληση.

- Εφόσον θα υπάρχουν τα επιστημονικά στοιχεία, γιατί να απαιτείται πολιτική παρέμβαση;

Διότι, καλώς ή κακώς, υπάρχουν προτεραιότητες και στη χώρα μας κάθε κυβέρνηση ορίζει τις δικές της. Όταν, για παράδειγμα, είχαμε παρουσιάσει κάποια στοιχεία το 2013, οι επίσημη προτεραιότητα ήταν "να κρατηθεί η χώρα ζωντανή ".

Δείτε το βιογραφικό του Δρ Γ. Πατρινού ΕΔΩ